Буряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй онол аргашан болбосоролой шэнэ жэшээтэ хэбүүд тухай хөөрэжэ үгөө

Эхин ба үндэһэн юрэнхы болбосоролой холбоото уласай гүрэнэй шэнэ жэшээтэ хэбүүдэй (ФГОС) нэбтэрүүлэгдэһэн ушарһаа буряад хэлэн ба уран зохёолой һуралсалай-онол аргын согсолборинуудые шэнэлхэ хэрэгтэй болонхой. Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түбэй ахалагша онол аргашан Ринчин Дылыкова Восток-Телеинформ гэһэн мэдээсэлэй агентствэдэ шэнэ жэшээтэ хэбүүдэй онсо шэнжэнүүд тухай, тэдэнэй эрилтэдэ таарама буряад хэлэнэй һуралсалай ном хэрэгсэл зохёолгын ажал, бүхыдөө буряад хэлэнэй байдал ба хүгжэлтэ тухай хөөрэжэ үгөө.

- Ринчин Сандановна, сентябриин 1-һээ тэрэ тоодо буряад хэлэ шудалха талаар шэнэ ФГОС хүсэндөө ороо. Шэнэ жэшээтэ хэбүүд анханайхиһаа юугээрээ илгаатай гээшэб?

- Үнэхөөрөөшье, 2021 оной майн 31-дэ баталагдаһан эхин ба дунда юрэнхы болбосоролой жэшээтэ хэбүүд сентябриин 1-һээ хүсэндөө ороо. Хуушан жэшээтэ хэбүүдтэй зэргэсүүлхэдэ, даншье ехээр хубилаагүй. Гэбэшье, һурагшын хүмүүжүүлгэдэ горитой анхарал хандуулагдадаг болоо. Үшөө нэгэ шухала зүйл гэхэдэ, бүхыдөө болбосорол гээшэ. Энэмнай хадаа һурагшын абаһан мэдэсэеэ ажабайдалай зорилгонуудые шиидхэлгэдэ амжалтатайгаар хэрэглэхэ шадабари болоно. Ондоогоор хэлэбэл, үхибүүдэй һургуулидаа абадаг мэдэсэ шадабаринууд ажабайдалдань хэрэгтэй, аша туһатай байха ёһотой.

Хэрбээ хуушан жэшээтэ хэбүүдтэ эрилтэнүүд юрэнхыгөөр, тодорхой бэшээр бэшэгдэнхэй һаа, шэнэ хэбүүдтэ лаб тодоор үгтэнхэй. Һурагшад ямар мэдэсэ шадабаритай болохо      ёһотойб, хэшээл бүхэнөөр һургалгын дүнгүүдтэ тодорхой эрилтэнүүд табигданхай.

- Буряад хэлэ шудалалгада шэнэ ФГОС ямар нүлөө үзүүлээб?

- Буряад хэлэн тухай хэлэхэ болоо һаа, һуралсалай түсэбүүд соо «Түрэлхи хэлэн болон уран зохёол» гэһэн ойлгосо үгтэнхэй. Тэрэниие гансашье түрэлхид бэшэ, мүн багшанаршье хүсэд ойлгоногүй. Олонхи хүнүүд түрэлхи хэлэн гээшэ ород хэлэн гэжэ һанана, заабол ород хэлэн ба уран зохёолой хэшээлнүүд тухай хэлэгдэнэ гэжэ ойлгоно. Энэ ушар хүнүүдэй һанаа зобооно.

Теэд юундэ «Түрэлхи хэлэн болон уран зохёол» гэһэн шудалха зүйл нэбтэрүүлэгдээб? Оросой Холбоото Улас – олон соёлто гүрэн. Олон ондоо үндэһэ яһатанай ажаһуудаг хотонууд, һууринууд бии ха юм. Буряад орон, Башкортостан шэнги үндэһэ яһатанай уласууд байна. Тиин «Түрэлхи хэлэн болон уран зохёол» гэһэн шудалха зүйл Үндэһэн хууляар хараалагдаһан хүнэй түрэл хэлэеэ үзэхэ эрхэ бэелүүлхын тула нэбтэрүүлэгдээ. Бидэ олон соёлтой ниигэмдэ дадаха ёһотойбди. Хэдэн соёл мэдэхэ хүн яагаад хэлэ шудалангүй хүмүүжэхэб? Жэшээнь, хитад хэлэ шудалаагүй һаа, хитад соёл ойлгохын аргагүй гэжэ олон эрдэмтэд хэлэдэг. Тэрээндэ тон адляар буряад хэлэ үзэнгүй, буряад соёл ойлгохоор бэшэ ха юм.

Энэ ушарһаа үндэһэ яһатанай уласуудта түрэлхи хэлэеэ үзэхэ эрхэ үгтэнэ гээшэ. Түрэлхи хэлэн түрэлхидэй мэдүүлгээр заагдаха ёһотой гэжэ жэшээтэ хэбүүдтэ бэшэгдэһые би зүбшөөнэгүйб. Юундэ би түрэл хэлэеэ, элинсэг хулинсагуудайнгаа хэлэ мэдүүлгын үндэһөөр шудалха ёһотойбиб? Энээниие ойлгожо, түрэлхидтэй зүбөөр ажал ябуулдаг һургуулиин хүтэлбэрилэгшэдые дэмжэнэб.

Харин ехэнхидээ ород зоной ажаһуудаг нютаг можонуудай һуралсалай түсэбүүдтэ «Түрэлхи хэлэн болон уран зохёол» гэһэн шудалха зүйл хэрэглэлгэ тухай хэлэбэл, ород арадай соёлтой танилсуулгада шэглүүлэгдэһэн «Родной русский язык» ба «Родная русская литература» гэһэн һуралсалай номууд бии.

- Шэнэ жэшээтэ хэбүүдэй ёһоор һуралсалай номууд хубилгагдаха болоно. Та шэнэ номуудые зохёохо ажалда хабааданат. Энээн тухай хөөрэжэ үгыт даа.

- Үнэхөөрөөшье, шэнэ ФГОС-ууд һуралсалай номуудта шэнэ эрилтэнүүдые табина. Февраль һараһаа БГУ-гай Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түбэй дэргэдэ ажалай гурбан бүлэг байгуулагдаад, хүдэлжэ байна. Тиигэжэ түрэлхи буряад хэлэнэй һуралсалай-онол аргын согсолборинууд, гүрэнэй буряад хэлэнэй һуралсалай-онол аргын согсолборинууд, 5-9-дэхи ангинуудай буряад уран зохёолой һуралсалай-онол аргын согсолборинууд зохёогдоно.

Мүнөө дээрээ Буряадай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай даабариин ёһоор, түрэлхи хэлээр нэгэдэхи ангида үзэхэ гурбан согсолбори шэнэлэгдэжэ, Улас-түрын «Бэлиг» түбэй хэблэлдэ үгтэнхэй. Нэрлэбэл, «Үзэглэл», «Буряад хэлэн» ба «Түрэлхи уран зохёол» гээшэ. Эдэмнай бэлэн болонхой. Тиихэдэ аймагуудай һургуулинуудта ажаллажа байһан багшанартай суг хамта «Түрэлхи буряад хэлэн» гэһэн табадахи ангида үзэхэ шэнэ ном бэлдэгдэнхэй. Энэ жэл ажалай бүлэгэй бүридэлдэ Ахын болон Загарайн аймагуудай багшанар ороо. Саашадаа бидэ ажалаа үргэлжэлүүлжэ, зохёогшодой бүридэлдэ бусад аймагуудай багшанарые оруулха хүсэлтэйбди. Гадна гүрэнэй буряад хэлэ табадахи ангида үзэхэ «Амар мэндэ-э!» гэжэ шэнэ ном бэлдэгдээ. Мүн табадахи ангиин түрэлхи уран зохёолой ном дээрэ ажал үргэлжэлһөөр.

- Буряад хэлээр һуралсалай номуудай юуниинь шэнэлэгдээб?

- Олон янзын даабаринууд оруулагдаа. Тиимэһээ багша һурагшадай хэлэ мэдэсын зэргээр даабаринуудые тааруулан шэлэхэ аргатай. Табадахи ангиин һурагшадай буряад хэлэнэй ном соо гол үйлэдэгшэ нюурнууд бии болоо: түрэл хэлэндээ бэрхэ хүбүүн ба шэнэ мэдэсэдэ эрмэлзэдэг һонюуша басаган. Тэдэ һурагшадтай суг хамта Буряадай аймагуудаар аяншалдаг. Ном соо ажабайдалда хэрэгтэй мэдэсэ шадабари хүгжөөлгын, текст ойлголгодо, ухаалдин уншалгада шэглүүлэгдэһэн даабаринууд үгтэнхэй. Түсэл зохёолгын ба шэнжэлэлгын хүдэлмэри хоёр-хоёроор, бүлэгөөр ба булта дүүргэхэ даабаринуудта хараалагдаа.

- Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар ямар түсэбүүд бии гээшэб?

- Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын түб бүхы ажал ябуулга эмхидхэлгын тон шухала данса - Буряад хэлэ ба уран зохёол заалгын гол бодол зохёогоо. Тэрэниие зүбшэн хэлсэхын тула багшанарта эльгээнхэйбди. Энэ хадаа буряад хэлэн ба уран зохёол тэрэ тоодо хэшээлһээ гадуур яагаад заагдаха ёһотойб гэжэ юрэнхы хараа гээшэ. Буряад хэлэн ба уран зохёолой багшанарай съезд зарлахамнай. Тэрээндэ хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэд, нэмэлтэ болбосоролой багшанар, үргэн олониитэ, тэрэ тоодо түрэлхид хабаадаха. Тиигэжэ съездын үедэ амин шухала олон асуудалнууд хэлсэгдэхэ, гэр бүлэдэ буряад хэлэнэй оршон байгуулха, буряадаар хүмүүжүүлхэ талаар түрүү шухала шэглэлнүүдые тодорхойлхо, бэрхэшээлнүүдые шиидхэхэ арга бэдэрэгдэхэ.

Мария Ванданова, Восток-Телеинформ.

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.