Буряад хэлэнэй хүгжэлтэ ба хамгаалга

Буряад Уласта «Буряад хэлэнэй хүгжэлтэ ба хамгаалга» гэһэн шэнэ программа бэелүүлэгдэжэ байна. Буряадай болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман энэ программын бэелүүлгэ хэдэн шатаар хубаажа, 2014 онһоо бэелүүлжэ эхилэнхэй. Энэ хугасаа соо болбосорлой дунда һургуулинуудта буряад хэлэ үзэдэг багашуулай тоо нэмэжэ эхилээ. Мүн тиихэдэ бусад хэмжээ ябуулганууд нэбтэрүүлэгдэнэ.

2020 оной һүүл багта тус программада нэмэлтэ хубилалтанууд оруулагдажа, 2021-2030 онуудта шэнэ нэмэлтэнүүд дүүрэн бэелүүлэгдэхэ еһотой. Тиигэжэ гурбан индикаторнуудта анхарал хандуулагдана. Энэ сагай болзор соо буряад хэлэн дээрээ хөөрэлдэдэг, һайн мэдэдэг зоной хуби 33 процентэдэ хүрэхэ еһотой. Буряад хэлэмнай хүгжэжэ байна, ерээдүй сагта үгы болохогүй гэһэн һанал бодолтой уладууд 35 хубида хүргэгдэхэ. Буряад хэлэ шанга үзэдэг Уласай болбосоролой дунда һургуулинууд  87 хубида хүргэгдэхэ еһотой хаш. Юрэдөө, энэ программын ашаар Улас доторнай бүхы һалбаринуудта буряад хэлэнэй хэрэглэлгэ дээдын шатада хүргэгдэхэ еһотой. Тэдэнэй тоодо һургуулинуудта түрэл хэлэ шудалалга шанар һайжаруулагдаха, олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдэй дунда буряад хэлэн һүүлшын хубида табигдахагүй, Ниитын, олзын, хубиин, засаг зургаанай эмхи зургаануудта буряад хэлэнэй хүгжэлтэ харагдажа, эндэ ород хэлэнтэй адли тэгшээр хэрэглэгдэхэ еһотой бшуу даа. Эрдэм шэнжэлгын һалбарида баһал хубилалтанууд хэгдэхэ еһотой. “Буряад арадайнгаа түүхэ, еһо заншалда үндэһэлэн буряад хэлэмнай мандаха еһотой” гээд программа соо бэшэгдэнхэй. Программа дүрбэн хубиһаа бүридэнэ.

 «Буряад хэлэ хэрэглэгшэдэй тоо олон болгохо», «Һуралсалай, мэдээсэлэй мүнөө үеын онол аргануудта буряад хэлэнэй хэрэглэлгэ», «Буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ һуралсалай болон эрдэмэй талаар онол аргануудаар хангалта», «Буряад хэлэнэй багшанарай дутагдал усадхаха». Бүхыдээ энэ программын үрэ дүнтэй байхын тула гүсэдхэхы засагай, аймагуудай, нютагуудай засагай албан тушаалтад эдэбхитэй ажал ябуулха еһотой. Нютагуудай, эмхи зургаануудай, мэдээсэлэй бэшэлгэнүүд буряад хэлэн дээрэ баһал бэшэгдэжэ, 30 процент болотороо ургаха еһотой. Электронно мэдээсэлэй хабтагайнууд дээрэ баһал буряад хэлэн дээрэ бэшэлгэнь харагдаад байха юм. Сахим һураха номууд, дэбтэрнүүд, компьютерта хэрэглэхэ программанууд, нааданууд зохеогдохонь шухала. Юрэдөө, программада нэгэ ехэ зорилго – ямарш аргаар, бүхы талаһаа буряад хэлэеэ хүгжөөжэ эхилхэ. Болбосорол, соел, эмнэлгэ, тамир, аяншалга, үйлэдбэри, хүдөө ажахы эдэ бүгэдэ хамтаржа, буряад хэлэеэ хүгжөөхэ гол зорилготой бшуу даа.

Энэ программа үнгэрһэн жэлнүүдтэ хэр бэелүүлэгдээб, ямар үрэ дүн харагдааб гэжэ зүбшэн хэлсэгдээ. Үнгэрһэн жэлнүүдтэ буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ гол түлэб һуралсалай болон хүмүүжүүлгын талаар нэгэ бүхэли байдал түхеэрэлгэ хэгдээ. 2018 ондо буряад хэлэеэ һалбаруулха, хүгжөөхын зорилготойгоор Буряадай, Эрхүүгэй болон Забайкалиин хизаарай болбосоролой яамануудай гурбан талын хэлсээ  баталаа.2016 онһоо эдэ гурбан можо хизаарнуудай болон Монгол, Хитад гүрэнүүдээр буряадуудай олоороо ажаһуудаг нютагуудай дунда һургуулинуудта, сэсэрлигүүдтэ тусхай социологическэ һурагшалга үнгэргэгдээ. Энэ ажалай үрэ дүнгүүдээр үнэн байдал харагдажа эхилхэдэнь, нэн түрүүн ямар асуудалдань, таладань анхарал хандуулмаар бэ гэжэ элирүүлэгдээ.

Тиигэжэ “2014-2020 буряад хэлэ хүгжөөхэ” гүрэнэй программын зорилго дүүргэгдээ гэжэ Уласай болбосоролой яаман тоосоо. Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдые, түрэл хэлэндэ һонирхол татаха байдал Уласай 472 һургуулинуудта зохеон байгуулагданхай гээд хэлэгдэнэ. Хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ буряад хэлэндэ һуралсал  баһал нэбтэрүүлэгдэнэ. Тиигэжэ һуралсалай 2019-2020 онуудта 345 сэсэрлигүүдэй 190-нь түрэл хэлэндээ һураха байдал түхеэрэгдэнхэй. Тиимэһэн тула, түсэб 10 процент үлүүтэйгээр бэелүүлэгдээ. 45 байха аад, 55 хуби болгожо шадаа.

Буряад хэлэнэй багшанарые бэлдэхэ хэрэгтэ 2017 онһоо Буряадай һанһаа мүнгэн баһал үгтэнэ. Түрүүшын хоер жэлдэ 10 багшанарые бэлдэхэ байбал, 2019, 2020 онуудта тэрэ тоонь хоер дахин ургажа 20 оютадые угтан абаа. Тэрэнэй хажуугаар буряад хэлэ үзэлгын, багшалгын онол арганууд хубилалгагдана, шэнэлэгдэнэ, нэмэгдэнэ. Мүнөө үедэ тааруу оньһон хэрэгсэлнүүдые хэрэглэн хэшээлнүүдээ үнгэргэхэ, һурагшадай анхарал татаха онол арганууд оруулагдаа. 2015 ондо аудио-номой сан бүтээгдээ. Интернет сүүлжээндэ олондо мэдээжэ мультфильмнууд буряад хэлэндэ оршуулагдажа, харуулагдаа. Нэрлэбэл, «Тэмээн ба хулгана», «Шэдитэ олзо», «Гунанбатор», «Простоквашинын гурбан», «Гав гэжэ нэрэтэй миисгэйн гүлгэн». Социальна “Вконтакте” сүүлжээндэ буряад бүлэгүүд бии болгогдоо, үхибүүдтэ зорюулагдаһан 3D түхэлэй толи хэгдээ, абяатуулан хэлэгдэдэг алфавит гэхэ мэтэ. 2018 онһоо Гүрэнэй программын ашаар буряадай угсаатанай нютагай хэлэлгын толинууд хэблэгдэжэ эхилээ. 2019-2020 онуудта буряад хэлэ шудалагшадай хуби жааханааршье һаа  ургаа. Дунда һургуулинуудай шабиранарайшье хуби баһал ургаа. Тиигэжэ 148 202 мянган һурагшадай 76471 буряад хэлэ үзэнэ. Тэдэнэй 8232-нь түрэл хэлэн гэһэн программаар. 68239-нь гүрэнэй хоердохи программаар шудална. Юрэдөө саашадаашье энэ программа аша үрэтэйгээр бэелүүлэгдэжэ, 2050 ондо буряад хэлэмнай хосорон үгы болохогүй гэжэ найданабди.

Ольга Чиж,

Перевод: Харнайн хүбүүн

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.