Буряад хэлэнэй талаар асуулта, шэнжэлгэ Эрдэм ухаанай яаманай даабаряар России эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол, Түбэд оронуудые болон Буддын шажан шэнжэлдэг хүреэлэн  үнгэргэһэн байна. Энэ ушараар бидэ Монгол , Хитадай Шэнэхээн оронуудаар нүүдэл шэнжлэгэ хэһэн, Социолгиин эрдэмэй кандидат Дамдин Доржиевич Бадараевтай хөөрэлдөө эмхидхээбди.

-Дамдин Доржиевич, энэ нүүдэл шэнжэлгэ хэды ондо үнгэрээб?

- 2017 ондо Буряад хэлэн ямар байдалда байнаб, хээрын шудалгаан болоо. Шэнэхээн, Монгол ороноор ябагдаа. Имагтал буряад угсаатанай ажаһуудаг нютагуудаар ябагдаа.

Монголдо һууһан буряадууд үсөөн арадуудай дунда дүрбэдэхи һуури эзэлнэ. Анхан сагта нүүдэлшэ арад байһан хадаа буряадууд хилэ гээшые мэдэхэгүй, малаа дахаад лэ урагша хойшоо ябадаг байгаа гээшэ ааб даа. Теэд 1915 оной Хяагтын хэлсээгээр хилэ татагдажа, байдал хубилаа. Хилын хаагдаха байгаа сагта олон буряадууд малаараа монгол ороной талада малаа бэлшээжэ, гү, али зуһаландаа байхадань гэнтэ хилэ хаагдашоо. Үшөө засаг һэлгэлдэхэдэнь бултанда мэдээжэ ха юм даа, олон буряадууд зорюута хилэ дабажа, Монгол орон руу тэрьелжэ зөөһэн ха юм даа. Нүүжэ гараһан буряадуудай олонхинь Монголой Дорнод, Хэнтэйн аймагуудаар нютагжан һуурижаһан байдаг. Баруун аймагуудаар гэбэл Сэлэнгэ, Булган аймагууд. Юрэдөө хилын хажуугаар дүтэ һууһан буряадууд гээд тооломоор байна. Агын, Хэжэнгын, Яруунын. Бүхыдээ эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдээр хоридохи зуун жэлэй эхеэр Монгол орон 30 000 үлүүтэй зон зөөжэ ошоһон. Мүнөөнэй сагта монголой буряадууд үсөөн боложо байна гээд хэлэгдэнэ. Энээнь 2018 оной Монголой тоо бүридхэлдэ гэршэлэгдэнэ. Тиигээшье һаа,бидэ буряадуудбди гэжэ ходол хэлэжэ, залуу үетэндээ, үри хүүгэдтээ ходол хэлэжэ, омогорхожо байдагынь һайшаалтай.

-Танай ямар сагта нүүдэл шудлалгада ябаһан байнабта, зун байгаа гү?

-Бидэ хилэ гаража, харгы мэдэхэгүй байһандаа нэгэ урдаа ябаһан автомашина дахаад ябан гэһээмнай тэрээн соо Монголой дээдэ сургуулиин профессор һуужа байгаа. Танилсажа хөөрэлдөөд, ябаһан зорилгоороо хубаалдахадамнай бидэндэ харгы харуулжа, мэдэхэ, шадаха юумээрээ бидэнтэй хубаалдаһан байһандань аргагүй ехээр баяртай байгаа һэмди. Бидэ намарай сагта тэрэ аймагуудаар ябаабди. Тала дайда шарлашанхай, баһа өөрын һайхан саг гээшэ ааб даа. Ябаһаар лэ Чойбалсан хото хүрээд саашанхи харгыгаа тодорхойлообди. Нүүдэл шэнжэлгэдээ бидэ гурбан һомон хүрэхэ байгаабди. Дашбалбар, Баяндүн, Дадал һомон болоно. Дашабалбар хөөрэхэ болоо һаа, яһала үргэн талада тарашаһан һомон. Олонхи зониинь буряад угсаатан. Улаан-Баатарһаа 700 модо холо. Дашбалбарай дунда һургуулида ошожо, танилсажа, буряад хэлэ шэнжэлжэ ябанабди гэжэ гол зорилгоео хөөрөөбди. Һургуулиин шабинартай хөөрэлдэхэдэмнай халха хэлэн дээрэ зугаалхаяа һанана. Харин томошуул, аха захатан буряадаар зугаална. Һургуулида һураха гол программань халха хэлэн дээрэ зохеогдоһон байхадань тиинэ гээшэ ааб даа. Манай буряадташье мүнөө тиимэ байдал тогтонхой ха юм даа. Гүрэнэй хэлэн ород байхадаа багашуулнай ород руугаа шунан ороно. Гар утаһан, телевизор гэхэ мэтэ халха байгаашье һаань, тэндэхи буряадууд хэлэеэ аршалха, хүгжөөхэ гээшые ехэтэ оролдоно. Буряад хубсаһаяа үмдэжэ, буряад гое дуунуудаа хангюурдажа, элинсэгүүдэйнгээ хэжэ байһан ажалые үргэлжэлүүлхэ гэжэ оролдожо байһаниинь һайхашаагдаа. Дашабалбарта ажалаа түгэсээд, удаадахи нютаг Баяндүн хүрээбди. Баяндүн Дашабалртаа ороходоо талмайгаараа, хүн зонойнгоо тоогоор бага нютаг байгаа. Баһал буряадууд олоороо ажаһуудаг. Улаан-Баатартаа бага зэргэ дүтэ гэжэ уншаа һэмди. Гайхаһан юумэн гэхэдэ, хүдөөһөө Улаан-Баатар гү, али томо хотонууд руу арад зон зөөжэ ошоно гэжэ хэлсэнэ гэжэ дуулаа һэм. Харин энэ гурбан нютагуудаар ябахада, байдал тиимэ бэшэ. Хүүгэдэй сэсэрлигүүд, дунда һургуулинуудынь багашуулаар  дүүрэн байгаа. Сүлөө һуури үгы байдаг гэжэ хэлээ. Залуу мэргэжэлтэд нютагаа бусана, хото городоор үлэһэн багшанар, эмшэд, бусад мэргэжэлтэн нютаг руугаа бусажа ерэнэ. Буряадууднай тэндэ баһал амгалан тэнюун, еһо заншалаа сахижа, буряадаараа хөөрэлдэжэ ан бун ажаһууна һэн даа. Тэндэһээ гаража Хэнтэйн аймагай дадал һомон морилон ошообди. Хэнтэйн аймаг ороходомнай байгаалинь тад ондоо, хада уулатай, модо шулуутай, гол горхотой, аймаг байгаа. Тала дайдаараа тиимэ ехэ бэшэ. Дорнод аймагһаа бага. Онон голой ерьэдэ оршоһон нютаг байгаал һэн даа. Монголой нюуса тобшо соо бэшэгдэһэн газарнуудаар ябаабди. Дэлюун болдог, Чингисэй гурбан нуур, гэжэ түүхэтэ газарнуудаар бидэниие дахуулаад харуулаа. Хэнтэйн аймагта гурбан, Дорнод аймагта дүрбэн һомондо буряадууд олоороо һуудаг байна гэжэ хэлэгдээ.

Һургуулинуудта анкетировани хэһэн байгаабди. Үрэ дүнгүүдээрнь хэлэбэл һургуулинууд үхибүүд буряад хэлэеэ 85 хуби багашуул мэдэхэ байна. Дадал һомоной багашуулай 37 хубинь буряад хэлэеэ мэдэхэ, зугаалдаг байна. Ушарынь гэхэдэ Дадал һомондо буряадуудай тоон бага зэргэ үсөөн. Гурбан һомонгуудаар анкетын дүргүүдые харабал. Һургуулида орохын урда тээ багашуулай 52 хубинь  буряад хэлэеэ мэдэхэ байна.  Энэнь гэртээ һайн мэдэнэ, хөөрэлдэнэ гэжэ хэлэмээр байна. Һургуулида орожо халха аялгада ороходоо, минии түрэл хэлэн буряад гэжэ бэшэһэн хуби 26-да хүрээ. Буряад хэлэеэ хаана хэрэглэдэгбдтэ гэжэ асуудалда 10 хубинь һургуулида гэжэ харюу үгэгдэһэн байгаа. Харин гэртээ 51 хуби хөөрэлдэдэгэбди гэжэ харюусаа. Гэртэхинэйтнай хэлэн ямар бэ, ямар хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэгэб гэжэ асуухадамнай оройдоо 30 хубинь буряадаараа зугаалдаг байна гэжэ мэдээбди. Сэсэрлигтэ ябадаг багашуулай гэртэхинтэй шэнжэлгэ хэхэдэмнай, тэдэнэрэй 26 хубинь буряадаар гэртээ хөөрэлдэдэг байба. Һонирхолтойнь гэхэдэ гэртээ аба эжынэр буряадаар хөөрэлдөөд, үхибүүдтэеэ халхаараа зугаалдаг гэжэ мэдэгдээ. Хитадай Шэнэхээндэшье, Монголой буряадуудай һуудаг һомонуудта буряад хэлэнэй хэшээлнүүд үгы, гэртэхинэй шадалаар буряад хэлэн аиды мэндэ байна гэжэ ойлгообди. Мүн һургуулиин багшанарай туһаламжа баһа ехэ байна. “Һ” болон “С” үзэгүүд дээрээ һургуулиин багашуул торолдохоео һанана гээд багшанар, гэртэхин хэлэнэ бэлэй. “Һ” үзэгөөр хэлүүлбэл саашадаа буряад хэлээрээ харилсаха, мэдэхэнь бэлэн байха гээд хэлэгдээ. Хэлэеэ мэдэхэгүй арад байха гү гэжэ асуудалдамнай һурагшалһан зоной 80 хубинь хэлэеэ алдаһан арад бэшэ гэжэ хэлээ. Түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй зон ямар арад байхаб даа. Хэн гэжэ нэрлэгдэхэ болоноб гээд бэшэнэд һэн.

Монгол, Хитад оронуудаар ябаһан нүүдэл шудлалгымнай үрэ дүн гэхэдэ ном боложо гаргагдаа. Тэрэ ном соо тодорхойгоор бэшээтэй байха.

Харнайн хүбүүн

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.